Ligging

Het zandlandschap ligt in Hoog-Nederland, dat wil zeggen in gebieden die meer dan 1 meter boven NAP liggen. Deze gebieden liggen vooral in het oosten en zuiden van Nederland, zie bovenstaand kaartje. 

Vruchtbaarheid grond

Zandgronden bestaan uit een grove korrelstructuur. Dat wil zeggen dat de zandkorrels groot zijn en tussen de korrels veel ruimte zit. In zandgronden zitten weinig voedingsstoffen. Ook kunnen voedingsstoffen niet goed worden opgenomen. Voor de landbouw zijn ze daardoor minder geschikt. Toch was het mogelijk de zandgronden vroeger te gebruiken voor akkerbouw. Ze werden bemest. Tot 1900 deden de mensen dat door de grond te bedekken met heideplaggen, gemengd met schapenmest. Overdag graasden de schapen over de heidevelden en de woeste gronden en ’s nachts gingen de schapen naar de schaapskooi. De mest die in de schaapskooi werd verzameld, werd gemengd met heideplaggen en over de akkers verspreid. Door het toevoegen van de heideplaggen was de grond beter in staat de voedingsstoffen vast te houden (heideplaggen leverden zelf ook voedingsstoffen). Doordat dit eeuwen lang gebeurde, zijn de akkers (essen) in het zandlandschap hoger komen te liggen dan de omgeving. Ze zijn te herkennen aan de hoogte en het bolle oppervlak.Met de komst van kunstmest halverwege de negentiende eeuw werden de heideschapen overbodig en werden de essen niet langer opgehoogd.

Grondwaterstand

Doordat er veel poriën tussen de zandkorrels van zandgronden zitten, trekt regenwater direct de grond in. Een zandgrond kan dus niet goed water vasthouden. Het water zit meestal diep in de grond, een lage grondwaterstand, waardoor akkerbouw lastiger is. In droge periodes is er gevaar voor uitdroging van gewassen. Om dat te voorkomen zullen gewassen dan moeten worden beregend (irrigatie).

Oorspronkelijke plantengroei

Van oorsprong zijn er op zandgronden heidevelden en bossen te vinden. Ook tegenwoordig komen de meeste bos- en natuurgebieden in zandgebieden voor (zie grondgebruik in de verschillende landschapstypen). Wanneer de heidevelden niet worden onderhouden door bijvoorbeeld het laten grazen van heideschapen, zouden ze dichtgroeien en bossen vormen. Een heideveld is dus een door de mens in stand gehouden landschap.